Eftirfarandi bréf var sent nefndasviði Alþingis í gær, 27. apríl 2020. 

Efni: Umsögn Vísindafélags Íslands vegna frumvarps til fjáraukalaga fyrir 2020 (Aðgerðapakka 2). 724. mál 150. löggjafarþings 2019–2020. 

Vísindafélag Íslands er óháður félagskapur vísindamanna á öllum sviðum vísinda. Hlutverk þess er meðal annars að styðja vísindalega starfsemi, stuðla að samvinnu meðal aðila sem sinna vísindum og vinna að bættu starfsumhverfi vísinda hér á landi. 

Tilefni þessa bréfs eru frumvarp ríkisstjórnar Íslands til fjáraukalaga fyrir árið 2020 (þingskjal 1253 – 724. mál) og frumvarp um frekari aðgerðir til að mæta efnahagslegum áhrifum í kjölfar heimsfaraldurs kórónuveiru (þingskj. 1255 – 726. mál) sem heyra undir svokallaðan Aðgerðapakka 2 til að bregðast við áhrifum heimsfaraldursins. Við erum jafnframt fús til að funda með viðeigandi embættis- eða nefndarmönnum til að ræða þessar ráðleggingar og þar með leggja frekar af mörkum til þeirrar vinnu sem nú fer fram við að bregðast við áhrifum faraldursins.  

Í fyrsta aðgerðapakka ríkisstjórnarinnar vegna COVID-19, sem tilkynnt var um í mars, er að finna 1400 millj. kr. aukningu á fé til Rannsóknasjóðs, Innviðasjóðs og Tækniþróunarsjóðs, sem skiptist þannig að 700 milljónir fara til Rannsóknasjóðs og Innviðasjóðs og 700 til Tækniþróunarsjóðs.  

Í Aðgerðapakka 2 er í frumvarpi til fjáraukalaga kveðið á um 2.300 m.kr. aukningu á fé til að efla nýsköpun og þróun. Þær skiptast í 500 m.kr. í Matvælasjóð sem mun stuðla að nýsköpun og þróun í innlendri matvælaframleiðslu, 1.150 m.kr. til sprota- og nýsköpunarsjóðsins Kríu, 100 m.kr. í kynningarátak um að verja störf og auka verðmætasköpun á Íslandi, 300 m.kr. til Nýsköpunarsjóðs námsmanna og 250 m.kr. til launasjóða listamanna. Meðal annarra atriða sem tengjast rannsóknum og menntun má nefna 2.200 m.kr. í átak til að fjölga tímabundnum störfum fyrir námsmenn og 500 m.kr. í sumarnám á háskólastigi. 

Þær aðgerðir sem kveðið er á um þarna eru mikilvægar. Hins vegar er það stjórn Vísindafélagsins mikið áhyggjuefni að algerlega vantar stuðning við grunnrannsóknir í aðgerðapakka 2. Til þess að takmarka ekki getu okkar til að takast á við núverandi áskoranir þarf að vanda vel til forgangsröðunar í vísindum og tækni þannig að veikir hlekkir í kerfinu takmarki ekki getu okkar til að takast á við þessar áskoranir. Grunnrannsóknir eru ekki einungis einn hlekkur íslenskrar nýsköpunar, heldur eru undirstaða hennar og því er mikilvægt að hlúa að þeim til þess að hámarka ávinning íslensks þekkingarsamfélags. Þá hefur það sýnt sig á undanförnum vikum og mánuðum hve mikilvægt er að vandað sé til verka við alla upplýsingagjöf og að stutt sé við upplýsta umræðu og ákvarðanatöku. Forsendur fyrir því að það sé mögulegt hvíla á öflugu vísindastarfi í landinu, sem er meðal annars nauðsynlegur grundvöllur þess að fjölmiðlar geti rækt hlutverk sitt með ábyrga umfjöllun og gagnrýna hugsun að leiðarljósi. 

Ábati grunnrannsókna er næstum alfarið samfélagslegur, ófyrirsjáanlegur en þó ótvíræður, og því ætti hið opinbera að telja það forgangsatriði og skyldu að styðja við þær. Grunnrannsóknir eru almannagæði sem ríkinu ber að fjárfesta í svo að samfélagið allt fái að njóta þeirra, bæði í þeim ávinningi sem kemur fram efnahagslega sem og í bættum lífskjörum. 

Þessi mikla áhersla á síðari stig nýsköpunar og rannsókna í Aðgerðapakka 2 er nánast öll í þá átt að að styðja við framleiðslu- og tæknigreinar og nýsköpun á forsendum sem nýtast fyrirtækjum og undanskilur alveg grunnrannsóknir. Til samanburðar við þá fjárhæð sem veitt hefur verið aukalega til Rannsókna- og Innviðasjóðs, 700 m.kr., viljum við benda á að samkvæmt öðru frumvarpi sem einnig er hluti af Aðgerðapakka 2, frumvarpi um frekari aðgerðir til að mæta efnahagslegum áhrifum í kjölfar heimsfaraldurs kórónuveiru (þingskj. 1255 – 726. mál), er lagt til að endurgreiðslur til nýsköpunarfyrirtækja geti numið allt að 900 m.kr. til hvers einstaks fyrirtækis, og því geta stök fyrirtæki fengið úr ríkissjóði endurgreiðslur sem eru hærri en öll viðbótin í Rannsókna- og Innviðasjóð.  

Vissulega mun aukið fjármagn til Rannsóknasjóðs og Innviðasjóðs, úr Aðgerðapakka 1 sem nemur 30% tímabundinni aukningu á fjármögnun þessara sjóða, nýtast að einhverju leyti til þessara rannsókna. Mikilvægt er þó að hafa í huga að úthlutanir af fjárlögum til Rannsóknasjóðs hafa um það bil staðið í stað síðan 2016 þrátt fyrir mikinn vöxt og fjölgun vísindamanna og grósku í íslenskum vísindum. Árangurshlutfall umsókna í sjóðinn var nú síðast komið niður í 14%, og hefur ekki verið lægra síðan árin rétt eftir efnahagshrunið 2008. Þetta sífellt lækkandi árangurshlutfall hefur valdið því að íslenskar grunnrannsóknir hafa orðið mun brotakenndari og viðkvæmari en ella og gildir þetta á öllum sviðum grunnrannsókna. Eigi sjóðurinn að halda í við íslenskt rannsóknarumhverfi og hlúa að því sem skyldi þyrfti að tvöfalda hann og gæta þess að hann haldi ávallt í við hagvöxt. 

Stór hluti styrkúthlutana Rannsóknasjóðs fer í launagreiðslur til ungs vísindafólks, bæði doktorsnema og nýdoktora, sem stendur nú, rétt eins og aðrir, frammi fyrir skraufþurrum atvinnumarkaði. Aukið fé í Rannsóknasjóð skilar sér þannig beint í fjölgun starfa fyrir ungt vísindafólk. Hið gjörbreytta samfélagsástand sem við búum nú við kallar á auknar rannsóknir í hug-, félags- og menntavísindum þar sem margar forsendur hafa breyst nánast á einum degi. Heimsmyndin er ný og margt sem miðað hefur verið við í eldri rannsóknum hefur úrelst á fáeinum vikum. Eins er mikilvægt nú sem aldrei fyrr að hlúa að rannsóknum í líf- og heilbrigðisvísindum. Og enn má nefna að grunnrannsóknir á öllum sviðum vísinda eru undirstaða alls vísindastarfs og við þá samfélagsuppbyggingu sem nú er ráðist í við þetta mikla áfall er áríðandi að láta þær ekki mæta afgangi. Þessar rannsóknir verða sjaldan gerðar í nýsköpunarvinnu fyrir fyrirtæki, en þau munu taka við keflinu þegar árangur grunnrannsóknanna sýnir sig. Einnig er rétt að benda á að tímabundin sumarstörf fyrir námsmenn nýtast ekki í þessum tilgangi fyrir vísindafólk sem lokið hefur framhaldsnámi og sinnir sjálfstæðum rannsóknum, þótt þau geti vissulega verið kærkomin og gagnleg til að styðja við vísindafólk framtíðarinnar. 

Stjórn Vísindafélags Íslands fagnar því að ríkisstjórnin hafi hug á því að hlúa að þekkingarsköpun í landinu og hvetur því til þess að hugað verði betur að þeim sjóðum sem skapa undirstöðuna fyrir þekkingaröflun í landinu og leiða verði leitað til að styðja við starfsemi á öllum sviðum vísinda. 

Með vinsemd og virðingu, 

Stjórn Vísindafélags Íslands, 

Erna Magnúsdóttir, dósent við Háskóla Íslands 

Eyja Margrét Brynjarsdóttir, prófessor við Háskóla Íslands 

Eyjólfur Ingi Ásgeirsson, dósent við Háskólann í Reykjavík 

Oddur Vilhelmsson, prófessor við Háskólann á Akureyri 

Sigrún Ólafsdóttir, prófessor við Háskóla Íslands 

Snævar Sigurðsson, sérfræðingur við Háskóla Íslands 

Þórdís Ingadóttir, dósent  við Háskólann í Reykjavík 

Kæru félagar í Vísindafélaginu,

Aðalfundur Vísindafélags Íslands verður haldinn miðvikudaginn 20. maí 2020 kl. 12:00 í sal Þjóðminjasafns Íslands að því gefnu að reglur um samkomur breytist ekki. Einnig verður mögulegt að fylgjast með fundinum á fundaforritinu Zoom og verða nánari leiðbeiningar sendar félagsmönnum þegar nær dregur. 

Dagskrá:

Kosning fundarstjóra og fundarritara

Skýrsla forseta

Ársreikningar félagsins

Ákvörðun um félagsgjöld

Kosning í embætti forseta

Kosning stjórnarmanna

Kosning skoðunarmanna

Önnur mál

Með kveðju, 

stjórn Vísindafélags Íslands

Stjórn Vísindafélags Íslands hefur sent forsætisráðherra auk annarra ráðherra sem sitja í Vísinda- og tækniráði, bréf í tilefni af stefnumörkun stjórnvalda sem ráðið vinnur að um þessar mundir. Þar er áhyggjum lýst yfir vegna stöðu grunnrannsókna á Íslandi. Grunnrannsóknir eru þær rannsóknir sem stundaðar eru með þekkingaröflun að meginmarkmiði án þess að hagnýting sé beint takmark þeirra. Grunnrannsóknir eru jafnframt eina aðferðin til að skapa alveg nýja þekkingu og eru þær því grunnforsenda allra framfara. Mörg dæmi eru um það hvernig grunnrannsóknir nýtast á óvæntan hátt og er CarbFix verkefnið, þar sem koltvíoxíð úr andrúmsloftinu er bundið í grjót, gott dæmi um slíkt.

Í bréfinu segir meðal annars að áhersla stjórnvalda á nýsköpun sé afar jákvæð en mikilvægt sé að hafa í huga að grunnrannsóknir eru mikilvægur grundvöllur nýsköpunar, bæði þegar kemur að þekkingaröflun og þjálfun vísindamanna í rannsóknarvinnubrögðum. Bent er á að einungis 14% þeirra verkefna sem sóttu um styrki til Rannsóknasjóðs Vísinda- og tækniráðs fengu styrk í ár, sem þýðir að 86% verkefna hlutu ekki brautargengi. Í þeim hópi sem ekki hlutu brautargengi segir sig sjálft að leynast sprotar að uppgötvunum sem bæði myndu gagnast nýsköpunargeiranum en ekki síður samfélaginu öllu auk þess að búa mögulega yfir svörum við viðfangsefnum sem samfélagið stendur frammi fyrir í framtíðinni og engin leið er að spá fyrir um í dag. Það hefur því auga leið að fjármögnun til grunnrannsókna þarf að auka og tryggja.

Í bréfinu er ennfremur bent á að samkvæmt svokölluðum Barcelona-viðmiðum aðildarríkja Evrópusambandisins sé markmiðið að fjárfesting hins opinbera í rannsóknum og þróun eigi að vera 1% af vergri landsframleiðslu (VLF) en að 2% eigi að koma frá einkaaðilum. Það er raunhæft að Ísland, sem meðal annars er þátttakandi í rammaáætlunum Evrópusambandsins um menntun, rannsóknir og tækniþróun, setji sér sama markmið, en fjárfesting íslenska ríkisins í rannsóknum og þróun var 0.72% af VLF árið 2018. Vísindafélagið leggur því höfuðáherslu á að ríkið auki fjárfestingu sína í rannsóknum upp í 1% af VLF og að það framlag fari alfarið í grunnrannsóknir.

Vísindafélagið leggur í bréfinu til eftirfarandi:

Fjármagn Rannsóknasjóðs Vísinda- og tækniráðs verði tvöfaldað í þremur skrefum á árunum 2021 – 2024, þannig að í sjóðinn verði bætt sem svarar um 800 milljónum á ári á verðlagi dagsins í dag þar til heildarfjármögnun sjóðsins nái 5 milljörðum árlega.

Að tryggt verði að fjármögnun sjóðsins haldi í við efnahagsþróun. Lagt er til að fjármögnun sjóðsins verði bundin við verga landsframleiðslu á svipaðan hátt og framlög Íslands til rammaáætlunar Evrópusambandsins

Ríkið fari í sértækar aðgerðir og ívilnanir til þess að hvetja til stofnunar einkasjóða og fjárfestingar einkaaðila í grunnrannsóknum að fyrirmynd erlendra sjóða eins og til dæmis Carlsberg-sjóðsins í Danmörku.

Fylgja þarf fjárfestingu í grunnrannsóknum eftir þar til Ísland stendur jafnfætis nágrannalöndunum í vísindafjármögnun.

Vísindafélag Íslands styður þann metnað sem íslensk stjórnvöld hafa sett í fyrri stefnur og hvetur til þess að Ísland verði áfram leiðandi í tækninýjungum og haldi samkeppnisstöðu sinni á alþjóðavísu sem mun skila sér í áframhaldandi velsæld og bættum hag samfélagsins alls.

Í hér má lesa bréfið í heild sinni.

https://visindafelag.is/wp-content/uploads/Visndastefna2020-VisindafelagIslands.pdf

Vilmundur Guðnason, forstöðulæknir Hjartaverndar og prófessor við Læknadeild Háskóla Íslands, hlýtur heiðursverðlaun úr Verðlaunasjóði Ásu Guðmundsdóttur Wright í ár fyrir brautryðjendastarf í að samtvinna rannsóknir á hjarta- og æðasjúkdómum og erfðum þeirra. Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands, afhenti Vilmundi verðlaunin við hátíðlega athöfn í Þjóðminjasafninu föstudaginn 5. desember. Verðlaunin eru árlega veitt íslenskum vísindamanni sem náð hefur framúrskarandi árangri á sínu sérsviði í vísindum eða fræðum og miðlað þekkingu sinni til framfara í íslensku þjóðfélagi.

Vilmundur Guðnason hefur starfað sem forstöðulæknir Hjartaverndar um 20 ára skeið og hann er einnig prófessor við Læknadeild Háskóla Íslands með áherslu á erfðir hjarta- og æðasjúkdóma. Þá hefur hann verið gestavísindamaður við Centre for Cardiovascular Genetics hjá Royal Free og University College í London og hjá Institute of Public Health við Háskólann í Cambridge. 

Vilmundur hefur ásamt samstarfsfólki nýtt nákvæm og ítarleg gögn um arfgerðir hjá stórum hópi landsmanna til þess að skoða erfðavísa sem hafa áhrif á líkindi á flóknum en algengum langvarandi sjúkdómum, eins og hjarta- og æðasjúkdómum. Hann stýrir Öldrunarrannsókn Hjartaverndar sem byggist á hinni 50 ára löngu Reykjavíkurrannsókn og svokallaðri REFINE Reykjavík rannsókn hjá yngri aldurshópi. Gögn úr þessum rannsóknum hafa m.a. verið nýtt í alþjóðlegu samstarfi til þess að varpa skýrara ljósi á áhættþætti hjarta- og æðasjúkdóma og samstarfi við innlenda og erlenda aðila hefur hann birt fjölmargar vísindagreinar í þekktustu vísindatímaritum heims, m.a. um áhættuþætti fyrir hjarta- og æðasjúkdóma. 

Nýjustu rannsóknir Vilmundar tengjast ýmsum þáttum öldrunar, allt frá beinþynningu til heyrnartaps, lungnasjúkdóma og bandvefsmyndunar í lungum, háþrýstings og æðakölkunar. 

Hafa lagt grunn að fovörnum gegn hjarta- og æðasjúkdómum

Niðurstöður úr rannsóknum Hjartaverndar hafa enn fremur lagt grunninn að þekkingu á helstu áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma á Íslandi og verið undirstaða markvissra forvarna gegn þessum sjúkdómum. Út frá rannsóknunum hefur enn fremur verið þróaður áhættureiknir fyrir hjarta- og æðasjúkdóma sem er aðgengilegur á netinu. 

Vilmundur og samstarfsfólk hjá Hjartavernd hefur hlotið fjölmarga styrki innan lands og utan til rannsókna, þar á meðal frá National Institute of Health og National Institute on Ageing í Bandaríkjunum, Rannsóknarsjóði Íslands og Evrópusambandinu. Hjartavernd hefur enn fremur átt í góðu samstarfi við háskóla, stofnanir og fyrirtæki hér á landi auk tuga rannsóknahópa í háskólum og stofnunum í Bandaríkjunum, Evrópu, Ástralíu og Asíu. 

Auk þessa hefur Vilmundur leiðbeint fjölda nemenda í meistara- og doktorsnámi bæði hér á landi og erlendis. Hann er höfundur yfir 600 ritrýndra fræðigreina og er mjög oft vitnað til þeirra, eða hátt í 94.000 sinnum samkvæmt google.scholar. Niðurstöður úr rannsóknum þeim sem Vilmundur hefur unnið að hafa vakið mikla athygli í vísindaheiminum. 

Vilmundur Guðnason er fæddur hinn 15. janúar 1954. Hann lauk BS-prófi og kandidatsprófi í læknisfræði frá Háskóla Íslands 1985 og doktorsprófi í erfðafræði frá University College í London árið 1995. Eiginkona Vilmundar er Guðrún Nielsen myndhöggvari og eiga þau þrjá syni. 

Þetta eru ekki fyrstu verðlaun Vilmundar því hann hlaut árið 2012 Nikkilä-minningarverðlaun Scandinavian Society for Atherosclerosis

Vísindafélag Íslands stendur fyrir málþingi um opinn aðgang að rannsóknarniðurstöðum þann 15. nóvember næstkomandi milli 12 og 14 í Þjóðminjasafninu.

Opinn aðgangur (e. open access) er þekkt hugtak í umræðunni um rannsóknir og birtingar fræða- og vísindafólks og snýst um óheftan aðgang almennings, nemenda háskóla og fræða- og vísindafólks um allan heim að rannsóknarniðurstöðum sem unnar hafa verið fyrir almannafé. Þetta geta verið rannsóknir styrktar með fé úr opinberum sjóðum eða fé sem rennur til háskólanna af fjárlögum og fer að hluta til rannsóknarstarfa innan þeirra. Hugmyndafræðin um opinn aðgang er í grunninn einföld en krefst samtals innan vísindasamfélagsins því sú breyting sem hlýst af víðtækum opnum aðgangi veltir af stað menningar- og kerfisbreytingu sem mun hafa áhrif á störf vísindafólks hvarvetna.

Frummælendur verða Sara Stef. Hildardóttir, forstöðukona bókasafns og upplýsingaþjónustu Háskólans í Reykjavík, Sigurbjörg Jóhannesdóttir verkefnisstjóri hjá Háskóla Íslands og Sigurgeir Finnsson, verkefnastjóri hjá Landsbókasafni Íslands Háskólabókasafni. Í pallborði bætast við Ásdís Jónsdóttir, sérfræðingur í forsætisráðuneytinu, Einar Karl Friðriksson, efnafræðingur og einkaleyfaráðgjafi og Sóley Morthens þróunarstjóri hjá Hafrannsóknarstofnun.

Fundarstjóri verður Eyjólfur Ingi Ásgeirsson, dósent við Tækni- og verkfræðideild Háskólans í Reykjavík.

Aðgangur er opinn og öllum heimill.

Vísindafélag Íslands stendur fyrir fræðslufundi um nóbelsverðlaunahafann í bókmenntum fyrir árið 2018, Olgu Tokarczuk. Fundurinn fer fram í Þjóðminjasafninu miðvikudag 30. Október milli 12 og 13.

Pólski rithöfundurinn Olga Tokarczuk hlaut nóbelsverðlaunin í bókmenntum fyrir árið 2018 en verðlaunin voru ekki afhent í fyrra svo henni féllu þau í skaut í ár. Hún fæddist árið 1962 og telst til merkustu rithöfunda Evrópu. Fyrsta bók hennar kom út árið 1989, ljóðabókin Borgir í spegli en hún vakti fyrst athygli utan Póllands fyrir skáldsöguna Ur og aðrir tímar sem kom út árið 1996. Hún hlaut alþjóðlegu Man Booker verðlaunin 2018 fyrir skáldsöguna Flights.

Skrifum Olgu hefur verið líkt við bútasaumsteppi, þar sem hún blandar saman frásögnum af hversdagslífi, skissum og ritgerðum þar sem söguleg fortíð, samtíð og framtíð er látið speglast í ólíkum tímum sem og stöðugri endurtekningu þeirra gleði og sorga sem mannfólkið upplifir.

Ewa Marcinek, pólskur rithöfundur sem er búsett hérlendis mun segja frá Olgu Tokarczuk og verkum hennar. Fyrirlesturinn sem verður á ensku mun bera titilinn “Olga Tokarczuk. The maps of reality.”  

Aðgangur er ókeypis og öllum heimill meðan húsrúm leyfir

Vísindafélag Íslands hefur frá árinu 2013 boðið almenningi upp á fræðsluerindi um nóbelsverðlaunahafa hvers árs og rannsóknir þeirra. Erindin eru ætluð almenningi til að kynnast því sem ber hæst í vísindum hverju sinni og eru öllum opin auk þess sem þau verða aðgengileg á heimasíðu félagsins. Vísindafélagið starfar óháð stofnunum og þvert á fræðigreinar og er því frjór vettvangur vísindaumræðu í íslensku samfélagi.

Málþing með yfirskriftinni Vísindaskáldskapur fortíðar – samfélagslegar áskoranir framtíðar verður haldið á vegum Vísindafélagsins í Þjóðminjasafninu föstudaginn 11. Október kl 12-15.

Vísindaskáldverk, bækur og kvikmyndir, segja til um hvernig framtíð sagnalistamenn sáu fyrir sér í ljósi þeirrar vísindaþekkingar sem þeirra samtími bjó yfir. Mörg þessara verka hafa reynst furðu sannspá og má þar nefna 1984 eftir George Orwell sem árið 1948 spáði fyrir um eftirlitssamfélagið og Brave New World eftir Aldous Huxley þar sem siðferðisspurningar varðandi erfðatækni voru bornar fram, en í báðum tilfellum er fjallað um mögulegar vísindaframfarir sem eru orðnar að veruleika í dag, veruleika sem setur fram ýmsar samfélagslegar og siðferðislegar áskoranir. Þá eru ótaldar fjölmargar heimsendaskáldsögur þar sem mannkynið hefur tortímt möguleikum sínum til farsællar búsetu á jörðinni. 

Vísindafélag Íslands efnir til málþings um vísindaskáldskap og vísindaþekkingu þar sem raunvísindamenn og hugvísindamenn ræða vísindaskáldskap og þær samfélagsáskoranir sem vísindaskáldskapurinn sá fyrir og eru nú raunveruleiki sem þarf að bregðast við.

Frummælendur verða:

Björn Þór Vilhjálmsson lektor í almennri bókmenntafræði og kvikmyndafræði við Háskóla Íslands:

Vísindaskáldskapur í fortíð, nútíð og framtíð

Vísindaskáldskapur hefur ávallt leitast við að nýta möguleika bókmenntaformsins til að spyrjast fyrir um þá framtíð sem tækni og vísindi gætu skapað jarðarbúum. Þeirri framtíðarsýn hefur þó ekki síður verið ætlað að glíma við samtímann enda býður sögusvið vísindaskáldskapar upp á opið rými til að fjalla um pólitísk, samfélagsleg og siðferðileg spursmál. Í erindinu verður fjallað um rætur bókmenntagreinarinnar á nítjándu öld og grein gerð fyrir þróun hennar á þeirri tuttugustu, auk þess sem vikið verður að samtímaáherslum. Sjónum verður ekki síst beint að viðhorfum til tækniþróunar og „spámennskuhlutverki“ greinarinnar, og þess hvernig vísindaskáldskaparhöfundar hafa jafnan tekist á við áskoranir síns samtíma. Þá verður einnig vikið að þróun vísindaskáldskaparmyndarinnar, en allt frá því að Georges Méliès gerði Le voyage dans la Lune (Ferðin til tunglsins) árið 1902 hefur vísindaskáldskaparmyndin verið samofin sögu kvikmyndalistarinnar. Með þeim furðuheimi sem Méliès bar á borð fyrir áhorfendur má segja að fram hafi komið kvikmyndagrein sem allar götur síðan hefur verið í framvarðasveit í tæknilegri framþróun miðilsins.

Erna Magnúsdóttir, dósent í líffræði við Háskóla Íslands

Er heimur GATTACA handan við hornið?

Árið 1997 kom bíómyndin GATTACA út og sló í gegn. Myndin fjallar um framtíðarsamfélag þar sem erfðamengi einstaklingsins segir allt um stöðu hans í samfélaginu, tækifæri og örlög. Myndin lýsir ákveðnum ótta við erfðatæknina sem spratt fram um miðja 20. öld og þróaðist hratt samhliða glasafrjóvgun á seinnihluta aldarinnar. Á þeim 22 árum sem liðin eru síðan GATTACA var frumsýnd hefur dregið til enn frekari tíðinda í erfðavísindum, stofnfrumurannsóknum og hjálparaðferðum við frjóvgun. Í fyrirlestrinum verða hugmyndir kvikmynarinnar um lagskipt þjóðfélag skoðaður með hliðsjón af þeim möguleikum sem nú virðast handan við hornið í erfða- og líftækni.

Sigurður Ingi Erlingsson professor í eðlisfræði við Háskólann í Reykjavík:

Hvernig virkar Heisenberg-leiðréttarinn?

Skammtafræðin hefur það orð á sér að vera illskiljanleg og jafnvel dularfull. Innan skammtafræðinnar rúmast mismunandi túlkanir sem hafa verið höfundum vísindaskáldsagna innblástur í gegnum tíðina. Í fyrirlestrinum verða helstu hugtök skammtafræðinnar útskýrð á aðgengilegan hátt. Tekin verða dæmi um notkun hugmynda skammtafræðinnar í vísindaskáldskap, þar sem misvel hefur tekist til. Að lokum verður aðeins fjallað um hvað framtíðin gæti borið í skauti sér varðandi hagnýtingu skammtafræðinnar, þar sem mörk vísinda og vísindaskáldskapar verða óljós.

Á eftir verða pallborðsumræður.

Fundarstjóri er Brynhildur Björnsdóttir bókmenntafræðingur.

Aðgangur er ókeypis og öllum heimill meðan húsrúm leyfir.

Föstudaginn 20. september var haldið málþing á vegum Vísindafélagsins undir yfirskriftinni Hvað getum við gert? Málþing um framlag íslenskra vísindamanna til lausnar loftslagsvandans.

Málþingið var hluti af Allsherjarverkfalli fyrir loftslagið sem stendur yfir í þessari viku.

Loftslagsmál og umhverfismál almennt eru framarlega í allri umræðu um þessar mundir enda stendur mannkynið frammi fyrir fordæmalausri vá af þessum völdum. 

Vísindafélag Íslands stóð í nóvember síðastliðnum fyrir málþingi undir yfirskriftinni “Umhverfismál á nýrri öld: Viðhorf Íslendinga til loftslags- og orkumála í evrópsku samhengi” þar sem fram kom mikill vilji til að blása baráttuanda í brjóst og sýna bæði hvernig vísindin eru að bregðast við hamfarahlýnun og einnig hvernig heimurinn gæti litið út ef okkur tekst að spyrna við fótum á einhvern hátt.  Því var ákveðið að halda annað málþing þar sem lausnir og jákvæð framtíðarsýn væri leiðarljósið að því gefnu að gripið verði til allra mögulegra ráða.

Erindi fluttu:

Brynhildur Davíðsdóttir, professor í umhverfis – og auðlindafræði við Háskóla Íslands og handhafi verðlauna úr Ásusjóði.

Umhverfisleg sjálfbærni, aukin lífsgæði?

Ísland er draumaland ferðamannsins sem hefur áhuga á að njóta óbeislaðra náttúruafla.  Á sama tíma eru Íslendingar heimsmeistarar í framleiðslu rafmagns á mann og losun gróðurhúsalofftegunda á mann er með því hæsta í heimi.  Íslendingar geta verið í fararbroddi þegar kemur að ábyrgð í umhverfismálum, svo sem með því að tryggja kolefnishlutleysi en hvað þarf til?  Hver er staða Íslands þegar kemur að umhverfislegri sjálfbærni, og hverjar eru horfurnar? Hvernig getum aukið okkar umhverfislegu sjálfbærni, og aukið lífsgæði á sama tíma?

Ólafur Arnalds, doktor í jarðvegsfræðum og professor við Landbúnaðarháskóla Íslands:

Fæðuforðabúr komandi kynslóða

Fá lönd jarðar hafa orðið jafnilla úti vegna jarðvegs- og gróðureyðingar og Ísland.  Það er þó eðli moldar hérlendis að binda meira kolefni en aðrar jarðvegsgerðir heimsins. Á Íslandi fer það saman að endurheimta gæði landsins, minnka losun gróðurhúsaloftegunda og að binda þær varanlega í frjósömum vistkerfum — sem jafnframt eru fæðuforðabúr komandi kynslóða.

Edda Sif Aradóttir Pind, doktor í forðafræði jarðhitakerfa og stjórnarformaður íslenskrar NýOrku.

Gas í grjót – CarbFix kolefnisbindingaraðferðin

Orkuveita Reykjavíkur hefur þróað CarbFix kolefnisbindingaraðferðina í samstarfi við Háskóla Íslands og erlenda aðila frá árinu 2007. CarbFix aðferðin er hagkvæm og umhverfisvæn aðferð sem beita má víðar hér á land og á heimsvísu til að binda varanlega koltvíoxíð úr útblæstri t.a.m. orku og iðnvera. Orka Náttúrunnar, dótturfélag OR, hefur nú rekið lofthreinsistöð og niðurdælingu við Hellisheiðarvirkjun samfellt í 5 ár með góðum árangri.

Þorsteinn Svanur Jónsson framkvæmdastjóri fyrirtækisins Klappir, grænar lausnir, segir frá starfsemi fyrirtækisins á vettvangi hugbúnaðarlausna og hvernig gagnsæi og góðar upplýsingar styðja við upplýstar ákvarðanir í umhverfismálum. Málþingið verður haldið í Þjóðminjasafninu föstudaginn 20. September og hefst kl 13:30 eða strax að loknum hádegismótmælum Allsherjarverkfalls fyrir loftslagið en nú stendur einmitt yfir mótmælavika þar sem fjölmargir viðburðir eru á dagskrá sem tengjast baráttunni gegn loftslagsbreytingum.

Málþingið var vel sótt og spunnust áhugaverðar umræður að framsögum loknum. Upptöku af stærstum hluta málþingsins má finna á Facebooksíðu Vísindafélags Íslands.

Árið 2019 hefur verið valið ár lotukerfisins af Menningarmálastofnun sameinuðu þjóðanna, UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) og af því tilefni býður Vísindafélag Íslands til hádegisfyrirlestrar miðvikudaginn 4. september kl. 12 í Þjóðminjasafni Íslands.

Nú eru liðin 150 ár frá því að rússneski efnafræðingurinn Dmitri Ivanovich Mendeleev, birti fyrstur manna töflu yfir um það bil 60 frumefni, sem þá voru þekkt, á lotubundinn hátt háð efna- og eðlisfræðilegum eiginleikum þeirra og nefndi hana Lotukerfið. Frumefnin eru undirstaða þess fjölbreytilega efnisheims sem umleikur okkur og við erum hluti af. Í erindinu verður stiklað á stóru um aðdragandann að tilurð frumeinda / atóma lotukerfisins í alheimi og nútíma sýn manna á eiginleika og innbyrðis skyldleika þeirra. Þá verður  reynt að varpa ljósi á hvernig hinar ýmsu frumeindir / atóm móta fjölbreytileika lífs og „lífleysu“ á jörðinni.

Fyrirlesari er Dr. Ágúst Kvaran, prófessor á sviði eðlisefnafræði við raunvísindadeild verkfræði og náttúruvísindasviðs Háskóla Íslands.

Á framhaldsaðalfundi Vísindafélagsins sem haldinn var í Þjóðminjasafninu 26. júní síðastliðinn voru lagabreytingar stjórnar samþykktar einróma. Ein viðamesta breytingin er sú að nafni félagsins var breytt og heitir það nú Vísindafélag Íslands.

Það er trú stjórnar að með þessum lagabreytingum verði lagður enn sterkari grunnur að öflugu starfi félagsins í þágu vísindamiðlunar og lifandi umræðu um vísindi og vísindastarf á Íslandi.